Ik weet niet hoe het u vergaat, maar wij zijn driftig aan het opruimen geslagen. Er staan nog wat dozen in een hoek….
De stelregel luidt: alles waar je tien jaar niet naar omkeek, kan weg. En er kan dus een heleboel weg. Maar de schatten die we nog vinden, wauw.
Instrumentatie
Ik stond begin tachtiger jaren op HET Instrument in Amsterdam. U weet wel die voorloper van Wots. Ik stond bij Zeiss om precies te zijn en vooral om koffie te schenken. Meedrinken legde ik al gauw af tegen de geoefende vertegenwoordigers. Jaren later bewoog ik mij toevallig weer over de beursvloer van HET Instrument. Nou ja toevallig….
Bewegend schilderij
Want ik vond in de opruiming ‘Kroniek van een stamboom’ die mijn vader in juni 2012 voltooide. Die beschrijft hoe Hendrik Ulland vanuit het Duitse Brünen, waarschijnlijk om de Pruisische dienstplicht te omzeilen naar Amsterdam trok. Daar huwde hij in 1749 Helena Vrojonk. Al snel veranderde de naam onder Hollandse invloeden in Hendrik Olland. Zijn kleinkind Hendrik begon rond 1800 als horloge- en instrumentmaker in Groningen. In zijn vrije tijd maakte hij een ‘bewegend’ schilderij. Dat belandde uiteindelijk bij het museum ‘Van speelklok tot pierement’ in Utrecht. Behalve een uur-, speel- en slagwerk bevat het een klokkenluiderswerk en een mechaniek voor bewegende golven en schepen, draaiende molens en bewegende mensfiguren.
Eerste weegschaal
De naam Hendrik komt veelvuldig voor in onze stamboom. Dat maakt het even lastig. En zo belandde kleinkind Hendrik (voor het gemak maar even aangeduid als nr.3) met zijn gezin in Utrecht. Daar ging hij aan de slag als wis- en natuurkundig instrumentmaker. Ook zijn zoon Hendrik 4 wordt instrumentmaker maar neemt niet de zaak van zijn vader over. Dat doet wel zijn broer Willem Carel die uiteindelijk kinderloos het bedrijf aan neef Frederik Hendrik overdoet. Die Willem Carel (W.C.) is nog wel een bijzondere want die ontwerpt een van de eerste weegschalen. Misschien hadden zijn ouders bij de wetenschap dat zijn initialen voortleven op de weegschalen, zich misschien over zijn naam nog bedacht.
Automaten
Op de site van museum ‘Van speelklok tot pierement’, waar dat bewegende schilderij uiteindelijk terechtkwam, staat ook een verklaring voor Automaten. ‘Mechanisch in beweging gebrachte taferelen, mens- of dierfiguren noemen we automaten. Automaten bevatten lang niet altijd een speelwerk maar die in de collectie van Museum Speelklok wel. Ze kwamen in de Klassieke Oudheid al voor maar waarschijnlijk speelden ze toen nog geen muziek. De automaten met een speelwerk duiken voor het eerst in een negende-eeuws document op. In een verhandeling van de drie gebroeders Musa uit Bagdad is sprake van een automatische fluitspeler die met behulp van een speeltrommel zijn instrument kan bespelen. Aan het einde van de 16e en het begin van de 17e eeuw bevond zich in het Duitse Augsburg het centrum van de Europese uurwerkmakerij. Onder andere voor de Habsburgse vorsten werden behalve uurwerken ook bijzondere tafelstukken geleverd. Van mechanische wagentjes met bewegende figuren die op van te voren bepaalde tijdstippen in actie komen tot miniatuurschepen die al deinend en schietend over tafel gaan. Uitgevoerd in zilver en goud en vaak beschilderd. De muziek die de Augsburgse automaten speelden was eenvoudig.’
Waarschijnlijk liet Hendrik 2 zich daardoor inspireren.
Fascinatie
Doorbordurend op die automaten: de Olland-fabriek stapte na de oorlog ook over op het maken van koffieautomaten. Vandaar dat menigeen eind vorige eeuw zodra ik mijn naam noemde, repliceerde ‘Oh van de koffieautomaten’. En inderdaad verwierf ik wat familie-aandelen en vierde ik het Koninklijk na 125 jaar (in 1978) mee.
Maar bovenstaand verhaal markeert het begin van de ‘regeltechniekfamilie’ waartoe ik behoor. En verklaart waarschijnlijk mijn fascinatie voor instrumentatie. Want al volgde ik dan geen technische opleiding, ik red me aardig en voel me in mijn element als iemand een instrument aan mij wil uitleggen. Om dat dan namelijk vervolgens weer met anderen te kunnen delen.